Utopian Practices: Science, Art & Design REunited

Lichtgevende konijnen, strandbeesten van PVC, duiven die de luchtkwaliteit meten en een jas van victimless leather: spannende resultaten van samenwerking tussen kunst, design en wetenschap. Naast innovaties levert het ons ook nieuwe manieren van zien: aansprekende visualisaties én een kijk op de ethische implicaties van de in rap tempo voortschrijdende wetenschap. Het is tijd om de band te herstellen.

Op 19 maart vond in de Balie het seminar Utopian Practices plaats, georganiseerd door de Virtual Knowledge Studio, het Arts & Genomics Centre en Waag Society. Kunstenaars, wetenschappers en designers spraken met elkaar over hoe hun disciplines elkaar kunnen versterken. Hebben ze elkaar nodig en wat kunnen ze van elkaar leren? Dit stuk is een samenvatting van de bijdragen van Robert Zwijnenberg, Susan Kennard, Beatriz da Costa, Paul Wouters, Caroline Nevejan, Nicoline van Harskamp, Martin Kemp, Sabine Wildevuur, Marleen Stikker, Adam Zaretsky, Robbert Dijkgraaf en Janwillem Schrofer.

Innovatie

Innovatie vindt vooral plaats op het snijvlak van verschillende gebieden. Zet een bioloog met een wiskundige een maand aan tafel en je krijgt (soms) iets moois. Veel innovaties zijn kleine stappen: een iets groter, sneller of zuiniger vliegtuig, een stillere motor. Grote doorbraken zijn schaars maar hebben veel meer impact: de televisie, het internet, de kerncentrale – for better or for worse. Juist door twee of meer “vreemde” disciplines aan elkaar te koppelen komen nieuwe inzichten tot stand. Naarmate die disciplines verder uit elkaar liggen neemt de kans op een vruchtbare samenwerking af; tegelijkertijd neemt de kans dat een ontdekking revolutionair is toe. Voor een grote innovatie is een flinke afstand tussen de disciplines essentieel. Denk aan de telefoon, de pacemaker en GPS die de inzichten uit een groot aantal vakgebieden in elkaar verenigen. Mooie voorbeelden van nieuwe concepten waren te zien bij de tentoonstelling Design and the Elastic Mind.

Vreemde praktijken

Deze afbeelding is niet langer beschikbaar.

Functional portrait: Kemp analysing a painting (Marta de Menezes, 2002)

Wetenschappers onderzoeken de werkelijkheid; kunstenaars zijn op zoek naar betekenis. Terwijl wetenschappers streven naar objectieve kennis en herhaalbare experimenten scheppen kunstenaars bij voorkeur subjectieve werken waarbij de hand van de maker en het oog van de kijker doorslaggevend zijn. De aanpak is verschillend en de uitkomst ook, maar beiden worden gedreven door nieuwsgierigheid en persoonlijke inzet. Papers versus kunstwerken; conferenties versus tentoonstellingen. Waar wetenschappers kunnen profiteren van de esthetische en grensverleggende kwaliteiten van kunstenaars kunnen deze juist moderne methoden en materialen in hun werken gebruiken. Denk aan MRI scanners die worden gebruikt voor een schilderij.

Structural Intuition

Martin Kemp, Emeritus Professor in the History of Art stelt dat er een diepe verwantschap bestaat tussen kunstenaars, ontwerpers en wetenschappers. Schilders, beeldhouwers, architecten, ingenieurs, ontwerpers en wetenschappers delen een fascinatie voor de structuren van de werkelijkheid, van eenvoudig tot complex. Onze hersenen zijn zo geëvolueerd dat ze structuur in chaos herkennen en daar hun bevrediging uit halen. Die structural intuition geeft kunstenaars en wetenschappers een basis om samen te werken. Een Nederlands voorbeeld van iemand die kunst en wetenschap verenigt is Theo Janssen die zeer succesvol nieuwe vormen van leven ontwikkelt op basis van PVC. Maar ook Escher, die wiskunde en grafiek tot een nieuwe medium transformeerde.

Pigeon Blog

Beatriz da Costa is verbonden aan de University of California. Ze deed verschillende projecten op het snijvlak van kunst, wetenschap en technologie. Ze rustte duiven uit met sensoren, die ze vervolgens tijdens publieke happenings liet vliegen. De gegevens die zo werden verzameld kwamen terecht op een website waarmee een digitale kaart ontstond van de luchtkwaliteit in een gebied. Postduiven werden vroeger al gebruikt om informatie te versturen en zo kreeg dit oude gebruik een moderne pendant. Naast het verzamelen van gegevens is het herstellen van de persoonlijke relatie van de burger tot het leefklimaat een doel.

Beatriz gaf aan dat de samenwerking tussen kunst, design en wetenschap vaak noodgedwongen buiten de bestaande kaders van instellingen en financiering plaatsvindt. Dat heeft zijn charme en leidt tot interessante resultaten maar is op den duur onhoudbaar: het kost teveel energie die niet aan het handwerk van publiceren kan worden besteed – en daarmee haar carrière eerder schaadt dan goed doet.

Ethische vragen

Biologie, genetica en natuurkunde hebben de afgelopen jaren een grote vlucht genomen. Denk aan prenatale gezondheidstesten, genetische manipulatie en het kweken van organen uit stamcellen. Het is voor leken, maar ook voor wetenschappers uit andere vakgebieden, moeilijk om de implicaties van die veranderingen te begrijpen en er een oordeel over te vormen. Robert Zwijnenberg, directeur van het Arts & Genomics Centre, stelt dat kunstenaars die band kunnen herstellen door ons te wijzen op de ethische implicaties van vernieuwing.

Zo schiep Kunstenaar Eduardo Kac het genetisch gemodificeerde lichtgevende konijn Alba. Alba heeft de genen van Aequorea Victoria, een kwal die groen oplicht wanneer hij blauw wordt aangeschenen. Edoardo Kac deed zijn experiment in 2000 om bij te dragen aan het debat over genetische manipulatie en het combineren van verschillende wetenschappelijke en kunstzinnige disciplines.

Oron Catts experimenteert met stamcellen om leer zonder zenuwstelsel te maken: victimless leather. Daarvan maakte hij een minuscule levende leren jas in een glazen installatie. Onderdeel van het project was de uitgestelde “dood” van de jas die zichzelf langzaam vergiftigde. Kan iets dat geen zenuwstelsel heeft sterven, en hoe erg is dat?

This artistic grown garment will confront people with the moral implications of wearing parts of dead animals for protective and aesthetic reasons and will further confront notions of relationships with living systems manipulated or otherwise. An actualized possibility of wearing ‘leather’ without killing an animal is offered as a starting point for cultural discussion. Our intention is not to provide yet another consumer product but rather to raise questions about our exploitation of other living beings. We see our role as artists as one in which we are providing tangible example of possible futures, and research the potential affects of these new forms on our cultural perceptions of life.

De kunst van het leven

Kunstenaar en wetenschapper Adam Zaretsky houdt zichzelf uitsluitend met het oproepen van ethische vragen bezig. Hij geeft workshops VivoArts waarin hij de deelnemers laat werken met levende organismen. Speciaal voor ons koningshuis wil hij een twee-koppige, genetisch gemodificeerde transgene fazant ontwikkelen en in de film zie je hoe hij het plan daarvoor aanbiedt aan Willem Alexander.

https://www.youtube.com/watch?v=YBqUaChkODM

De inhoud van zijn cursus, die in mei van start gaat, is veel serieuzer:

The goal of this course is to create an open ended interface between life and the arts. To keep all expressive options dilated, the focus of the class is not on the logic of the biologic. Instead, our cultural relationships to the world of life are exposed in their contradictory and slippery illogics. The interfaces between human society and the ecosphere are identified, rethought and collaged together to form signs of definitional breakdown. Some initial categories for treating to artistic xenophilia: Food, Nature, Laboratory, Our Bodies and Pets. By defining where and how we interface with these lifeforms and by mixing these logics we arrive at unusual conceptual re-evaluations.

Deelnemers aan de cursus leren onder meer om DNA te extraheren; ze schilderen met bacteriën en modificeren kippe-embryo’s die ze –wettelijk- voor het uitkomen van het ei moeten vernietigen – wat hen direct confronteert met de heel persoonlijke ethische vragen: kan ík dit doen? En als ik het niet dan, mogen anderen het dan wel? Iets waar de ‘koele’ wetenschap zelfstandig meestal niet in slaagt.

Art & Science REunited?

De conferentie sloot af met een debat tussen Robbert Dijkgraaf, president van de KNAW, en Janwillem Schrofer, directeur van de Rijksakademie, onder leiding van Marleen Stikker. Dijkgraaf en Schrofer zijn geen voorstander van samenwerken om het samenwerken en benadrukken dat de huidige disciplines een bestaansgrond hebben. Ook, en misschien juist vooral binnen een discipline kun je jezelf verdiepen en vernieuwen. Schrofer spreekt van een Black Box waarin de kunstenaar zijn gang mag gaan. Tegelijk is men gecharmeerd van de voordelen die confrontatie met elkaars ideeën kan brengen.

Utopian Practices op het snijvlak van kunst, wetenschap en design vragen volgens Dijkgraaf om een nieuw instituut dat een context biedt aan practitioners en hen vormt, kwaliteitscriteria ontwikkelt en eigen tradities voortbrengt. Hij is daarvoor in. Voorwaarde is dat kunst en wetenschap elkaar respecteren en een betekenisvolle dialoog met elkaar aan willen gaan. Dat is op 19 maart alvast gelukt.