Het internet: ons geheugen, onze tijd & ons geweten

Column – De mens schiep Het Net en zag dat het goed was. En op de achtste dag herschiep Het Net de mens. Het nam taken van zijn geheugen over, de beschikking over zijn tijd en uiteindelijk ook zijn geweten.

Panama papers

Om met die laatste, het geweten, te beginnen: het was de berichtgeving over de Panama papers die me op de gedachte bracht. Telkens weer krijg je het verschil tussen belastingontduiking en belastingontwijking uitgelegd. Ontduiking is strafbaar, ontwijking is dat niet, maar de vraag is vervolgens of het moreel uitlegbaar is.

Ontduiking is strafbaar, ontwijking is dat niet, maar de vraag is vervolgens of het moreel uitlegbaar is.

Het is in ieder geval moeilijk uit te leggen dat bijvoorbeeld de IJslandse premier Gunnlaugsson en de Nederlandse commissaris Bert (Albertus?) Meerstadt al hun tijd nodig hebben om het uit te zoeken en vervolgens uit te leggen. Ze kunnen dit niet meer kunnen combineren met hun functie. Of hun functie heeft misschien wel gezegd dat ze dat niet wil.

In NRC schreef Joris Luyendijk er afgelopen weekend er over. ‘Panama mag, dus wat houdt ze tegen’, was de kop van de beschouwing. En vervolgens hebben we het over het verschil tussen amoreel en immoreel. We kijken niet meer of een fiscale route goed of slecht is, het enige wat telt is of het mag of dat het verboden is. En als het mag, rechtvaardig je het door het te hebben over maximaliseren van de waarde voor de aandeelhouder, of door te zeggen dat je toch geen dief van je eigen portemonnee hoeft te zijn, of door te zeggen dat ‘iedereen’ het doet. Net zoals water de natuurlijke neiging heeft om het laagste punt op te zoeken zo ook heeft de mens de natuurlijke drang om het laagste fiscale regime te zoeken.

Het Net heeft geen geweten

En Het Net is hierbij uiterst hulpzaam. Het Net zorgt voor transparantie, er zijn vergelijkers te vinden en fiscale regimes in de wereld worden moeiteloos naast elkaar gelegd. En als Het Net niet al zelf de ideale ontwijkingsroute geeft, dan weet Het Net in ieder geval de adviseur te vinden die je de weg wijst. De obscure uitzondering van een bv op de Maagden-eilanden of een Shell-company op Guernsey werd regel. Het is niet verboden dus het mag. Het mag en het is goedkoop. Het Net zal nooit zeggen ‘het is niet fraai, je benadeelt anderen’. Het Net zelf weet het verschil niet tussen arm en rijk, moreel en moraal, Het Net is immers neutraal. Het Net heeft geen geweten.

‘Druk is het nieuwe dom’ was de kop boven een column van Margriet Oostveen in de Volkskrant. Het ging over het boek ‘Nooit meer te druk’ (‘Busy’, Tony Crabbe). Het boek van Crabbe is een handleiding om de controle over je leven terug te krijgen. De aanname is dus dat we de controle kwijt zijn. Het Net heeft een stevige bemoeienis gekregen met onze tijdsbesteding, het is een voortdurende verleider van ons autonome gedragspatroon. Ze schiet voortdurend pijlen af in de vorm van notificaties, pings, apps, mails, ze waarschuwt ons voor komende afspraken, ze brengt ons op dwaalsporen die ‘ook voor u interessant’ zouden kunnen zijn, ze schonk ons het nieuwe werkwoord wwilfing (What Was I Looking For) en verrijkte ons met de gedragsgewoonte om als eerste bij het opstaan de smartphone te controleren (31 procentvan de werkende bevolking, zegt Het Net). Het Net nam de controle over onze eigen tijd.

Het Zeigarnik-effect

En lang daarvoor had Het Net al ons geheugen overgenomen. In het genoemde boek ‘Nooit meer te druk’ wordt gesproken over het ‘Zeigarnik-effect’, vernoemd naar de Russische psychologe Bluma Zeigarnik. Op een terras in Berlijn werd geconstateerd dat de obers precies wisten wat er geconsumeerd was aan tafeltjes waarvan de rekening nog openstond, maar vrijwel niets meer van tafeltjes waarmee ze hadden afgerekend. Vrij vertaald: een mens onthoudt niet wat hij niet hoeft te onthouden omdat een ander het onthoudt (bij de ober: het is vastgelegd in de rekening, het is betaald, de financiële administratie is het externe geheugen geworden).

De jacht naar schaarse bronnen van de mens

In de meest extreme vorm: Het Net is ons externe geheugen geworden en als obers op een Berlijns terras onthouden we alleen nog maar de openstaande tafels, met steeds kortere tussenpozen, omdat Het Net het iedere seconde mogelijk maakt om ‘af te rekenen’. Geef het aan de cloud en het ontheft de mens van de onthoudplicht. Het Net nam het oriëntatievermogen van de mens over door zorgvuldig de wereldkaart tot op steeg-niveau aan te bieden. En zo nam Het Net steeds meer over van het geheugen van de mens.

Het Net zal altijd op jacht gaan naar de schaarse bronnen van de mens. Tijd is er een van, de mens is sterfelijk en er gaan niet meer dan vierentwintig uur in een dag. Een ander is het geheugen van de mens: er is een grens aan.

En ook het geweten laat zich makkelijk verleiden door Het Net. Het geweten als schaars goed. Moraal als optie. En Het Net schiep de mens.