Trump tart de democratie: geen daden maar woorden

Column – Dat was een mooi gesprek, Argos, radio 1, vorige week zaterdag (7 mei) om twee uur in de middag. Max van Weezel sprak een klein uur met Tom Jan Meeus, NRC onderzoekscolumnist. “Televisie is onverenigbaar met democratie” was op een gegeven moment de conclusie. Aanleiding was natuurlijk de nekklem waarmee Donald Trump de Republikeinse partij in de tang heeft. Als geen ander legt Trump de gevoelige plek van de democratie bloot: politici worden niet meer beoordeeld op wat ze presteren, maar alleen op wat ze zeggen.

Niks nieuws, zoals Meeus zelf zei, maar het wordt wel steeds meer zichtbaar. Iets meer dan twee jaar geleden (maart 2014) trok Wilders de aandacht met zijn ‘minder minder’ – toespraak. En, zoals we ons allemaal herinneren, want we hebben het al honderd keer gezien, eindigde hij met de uitspraak ‘dan gaan we dat regelen’. Woord voor woord weten we het. Wat alleen niemand weet is wat er daarna daadwerkelijk werd geregeld. En waarschijnlijk weet niemand het, omdat er niets werd gedaan. Wilders staat hoger dan ooit in de peilingen. Politici worden beoordeeld op wat ze zeggen, niet op wat ze doen. En dat wordt steeds zichtbaarder.

Hoe belangrijk is de waarheid?

In de NRC van vorig weekend een beschouwing van Guus Valk, over Donald Trump. De waarneming is voorspelbaar. Welke uitspraak Trump ook doet, de waarheid of uitvoerbaarheid van wat hij zegt heeft geen enkele consequentie op zijn populariteit. Factcheckers hebben geen enkele invloed.

Trump beweerde dat de vader van toen-nog-medekandidaat Cruz betrokken was geweest bij de moord op John F. Kennedy omdat hij vlak voor de moord gesignaleerd was met Lee Harvey Oswald. Was het waar? Nee. Zoals Trump zelf ook een dag later toegaf: “Natuurlijk geloof ik dat niet. Maar ik zei: laat de mensen het zelf maar uitmaken.” In de wandelgangen worden de Republikeinse voorverkiezingen inmiddels de ‘LOL Nothing matters’-verkiezingen genoemd.

Politici worden beoordeeld op wat ze zeggen, niet op wat ze doen.

Kiesrecht heeft een systeemfout

Nog een geluid. Schrijver Ilja Leonard Pfeijffer, in NRC-Next en natuurlijk ook doorgedruppeld naar Facebook, schrijft in een column dat het kenmerk van een populist is dat hij een uitgesproken retorische stijl hanteert die effectbejag en emotionele impact boven de feiten en de waarheid stelt. Hij belooft doelbewust beleidsmaatregelen die appelleren aan onderbuikgevoelens van het volk, maar in de praktijk zijn ze onuitvoerbaar.

Pfeijffer verwijst naar antieke denkers over staatsinrichting als Aristoteles en Polybius. Het komt er op neer dat democratie kan ontaarden in de willekeur van de onderbuikgevoelens van het gemene volk. Het algemeen kiesrecht heeft een ingebakken systeemfout. De democratie kan misbruikt worden – bijvoorbeeld door charismatische podiumkunstenaars – en dat is op zichzelf een democratisch gegeven.

Politici worden beoordeeld op wat ze zeggen, niet op wat ze doen.

De aantasting van de democratie

Terug naar het interview tussen Meeus en van Weezel. Ze spreken over ‘de televisie’. Maar ze bedoelen waarschijnlijk het samenspel tussen publieke en commerciële broadcasts, Facebook, Twitter, YouTube, blogs, kortom de verzameling van platforms in het medialandschap. Een min of meer spraakmakend fragment op televisie is binnen de kortste keren terug te vinden op het internet. In het onderling verwijzingsspel wordt een kracht ontwikkeld die het proces van rot in de houten palen waarop de democratie stut stimuleert, waardoor de staatsvorm aan zichzelf ten onder kan gaan. Waarna – zoals Pfeijffer schrijft – de roep klinkt om een sterke leider en de democratie wordt vervangen door een dictatuur.

Je kunt het blijven herhalen. Dat Grote Netwerk begint op stoom te komen, er gaat echt nog heel veel veranderen. Het bedrijfsleven heeft al gemerkt wat de verwoestende kracht is. Nu gaat ook de politiek er aan geloven. We dachten even dat Twitter en Facebook in staat zouden zijn om democratieën in landen als Egypte, Tunesië of Moldavië aan te tasten, maar dat was nog te vroeg, en daarnaast in een te weinig democratische omgeving.

Iedere burger een podium?

We zijn vijf jaar verder. Het zijn juist de westerse democratieën die onder druk staan van Het Netwerk. De snelheid waarmee alinea’s op en neer worden gepingpongd tussen alle tafels waarop gesproken wordt, is zichtbaar toegenomen. En zoals je weet, als moleculen sneller bewegen, wordt de ruimte verhit. Daarnaast hoeft niemand meer te zoeken naar een podium, omdat iedereen een podium heeft.

Niemand hoeft meer te zoeken naar een podium, omdat iedereen een podium heeft.

Iedere burger heeft zeepkisten als zolen. De vloer is overal hoger geworden, dat is het resultaat, en uit de aardse klankkast komt meer geluid dan ooit. Dat geluid werkt bij uitstek op de korte termijn en vervliegt in de tijd.

Politici worden beoordeeld op wat ze zeggen, niet op wat ze doen, het is meer waar dan ooit. Daarom wordt Donald Trump de volgende president van de Verenigde Staten.