Tech verslaat de dood, maar tegen welke prijs?

Het is bijna Halloween en Allerzielen. Of je deze dagen nou viert of niet, de natuur gaat langzaam in winterslaap en daardoor is het een tijd van griezelen, herdenken en stilstaan. De afgelopen tijd kwam ik een aantal interessante voorbeelden tegen van hoe kunstmatige intelligentie (en tech in het algemeen) wordt ingezet na het overlijden van een dierbare of bekend persoon. Die deel ik graag met je.

Praten met de doden

Via RTL Nieuws stuitte ik op het bericht over een overleden vrouw die met haar eigen nabestaanden ‘praat’. Hoe werkte dat? Het bedrijf Storyfile had de moeder van mede-oprichter en CEO Stephen Smith tijdens haar leven voor de camera tientallen vragen laten beantwoorden. Na de dood van Holocaust-overlevende Marina Smith konden nabestaanden via een scherm haar vragen stellen. Met de hulp van kunstmatige intelligentie worden de juiste clips afgespeeld, waardoor het lijkt alsof je echt in conversatie bent met de overledene.

Goed om te weten: het systeem bedenkt dus geen antwoorden voor de overledene. Op de vraag of je van mensen dan ook synthetische versies kunt maken, antwoordt Stephen Smith afwijzend: ‘Everything about us is so absolutely unique to us. There is no way you can create a synthetic version of me, even though it may look like me.’

Dit kritiekpunt wil ik graag benadrukken, dat chatbotontwikkelaar Rollo Carpenter terecht tegenover de BBC aanhaalt: als je een door de computer gegenereerde versie van een mens maakt, dan loop je het risico dat “woorden in de mond van de overledene worden gelegd”. En tot gevolg dat deze woorden ook nog eens door de luisteraar worden geloofd. Dat doet me denken aan het hologram van Robert Kardashian, dat tegenover zijn dochter Kim zegt hoe trots hij op haar is én dat ze is getrouwd met de ‘most, most, most… genius man in the whole world’ (Kanye West, die Kim het hologram cadeau gaf).

Storyfile beperkt zich dus tot het filmen van mensen en het bij leven of na hun dood afspelen van clips. Deze technologie zetten ze bijvoorbeeld ook al in voor de USC Shoah Foundation. Je kunt de technologie hier uitproberen met Holocaust-overlevende Pinchas Gutter. Erg indrukwekkend. En op de website van Storyfile kun je eens rustig praten met StarTrek-icoon William Shatner. Of stel Marina Smith eens wat vragen over haar jeugd.

De doden horen spreken

Ondertussen heeft de 91-jarige acteur James Earl Jones de rechten op zijn iconische stemwerk voor Darth Vader (Star Wars) overgedragen aan Lucasfilm (bron: Tweakers). Zo kan de geluidsstudio samen met de Oekraïense startup Respeecher de stem van Darth Vader met AI genereren. De kunstmatige versie van zijn stem werd al op overtuigende wijze gebruikt bij de serie Obi-Wan Kenobi.

Bij de documentaire Roadrunner: A Film About Anthony Bourdain is dat minder een succesverhaal te noemen. Regisseur Morgan Neville had voor de documentaire de stem van de bekende kok & presentator Bourdain (overleden in 2018) met machine learning tot leven gewekt om geschreven woorden van Bourdain voor te lezen.

Neville tegenover Variety: ‘I checked, you know, with his widow and his literary executor, just to make sure people were cool with that. And they were like, Tony would have been cool with that. I wasn’t putting words into his mouth. I was just trying to make them come alive.’ Terwijl het wel was afgestemd met zijn nabestaanden, reageerde Bourdains ex-vrouw wel gepikeerd dat zij zéker niet degene was die zou zeggen dat Tony er “cool” mee was.

Nog een ander voorbeeld dan: een fictieve podcast waarin Joe Rogan Steve Jobs (overleden in 2011) interviewt (bron: Tweakers). Terwijl de stem van Rogan al aardig overtuigt, klinkt die van Jobs alsof hij een presentatie geeft. En dat klopt, omdat het systeem met name is getraind op de keynotes van Jobs.

Van wie is je stem en beeltenis?

Het is in de Bourdain-documentaire onduidelijk welke woorden écht door Bourdain zijn uitgesproken en welke door AI zijn gegenereerd. Het lijkt me voor de ethiek belangrijk dat dat wel duidelijk wordt gemaakt voor de kijker.

Daarnaast heb je dus de rechtenkwestie. Met James Earl Jones konden de rechten op zijn stem nog netjes geregeld worden bij leven, maar hoe ga je ermee om als de persoon al overleden is en dit niet heeft vastgelegd? Al gauw wordt er dan naar de nabestaanden gekeken. En voor hen is het dan de zware opgave om een inschatting te maken van wat hun geliefde had gewild. Wat vinden de nabestaanden ervan als Steve Jobs opeens weer in een podcast aan het woord komt?

Acteur en komiek Robin Williams voorzag dit probleem en had vastgelegd dat 25 jaar na zijn dood (hij overleed in 2014) geen gebruik gemaakt mag worden van zijn beeltenis. Tot in 2039 zul je dus hem niet gedigitaliseerd in een film terugzien of als hologram die een stand-up doet.

Kon ik nog maar even bij je zijn

Iedereen wil wel even een glimp kunnen opvangen van iemand die ons is ontglipt. Weer eventjes die sprankelende ogen zien of die schaterlach horen. De Koreaanse Jang Ji-sung had die kans in 2020, toen ze via virtual reality haar overleden dochtertje Nayeon weer kon zien. Je kunt de emotionele video hieronder bekijken (gevonden via Slate).

Terwijl het synthetische meisje via een vast script praatte en lang niet altijd op haar échte dochter leek (zowel in uiterlijk als in gedrag), had het toch genoeg impact om de moeder diep te raken. Ook ik hield het niet droog bij het kijken van de video. Wel vraag ik me af welk doel wordt bereikt met het namaken van iemands kind in VR. Helpt dit bij de emotionele verwerking?

Het doet me ook denken aan het TikTok-filter van MyHeritage uit 2021 dat gezichten tot leven brengt. Met een algoritme zie je dat het gezicht weer met de ogen knippert, de mond open of dicht doet of eventjes lichtjes draait. Dat levert inmiddels al talloze filmpjes op van geëmotioneerde mensen die bijvoorbeeld hun vrouw of vader weer na jaren zien bewegen. Zelfs zo’n kleine glimp kan grote gevolgen hebben.

Leven na de dood

‘Er gloort een nieuwe markt voor nep. Die van de rouwverwerking’, schrijft Marc Hijink voor NRC. Of we nu onze dierbaren weer zien bewegen of zelfs een gesprek met ze kunnen voeren, het werpt wel wat vragen op. Wil je na de dood blijven “voortleven”? Of wil je dat niet, en moeten we dat dan straks vastleggen in ons testament?

Filmwetenschapper Tom Gunning schreef dat uitvindingen als foto’s en video werden begroet als het technologische antwoord op onze sterfelijkheid. Deze middelen kunnen onze uitdrukkingen, bewegingen en stemmen bewaren, lang nadat we zijn overleden. Het is begrijpelijk dat we de behoefte hebben om beeld of geluid van iemand na de dood te kunnen aanschouwen. Maar het gaat nog een stap verder als we los van onszelf na de dood voortleven als synthetische mensen. Wat is dan nog écht onszelf en wat is het algoritme?

Dit artikel verscheen eerder in andere vorm in de nieuwsbrief Kijkt verder. Wil je ook deze maandelijkse zaterdageditie in de mailbox ontvangen? Schrijf je hier in.