Hoe denken politieke partijen over AI, online privacy en Big Tech in het onderwijs?
Op 29 oktober mogen we weer naar de stembus. Ondanks het feit dat de impact van AI de afgelopen tijd het nieuws domineerde, blijft de politieke aandacht beperkt. Denk aan de krantenkoppen over grootschalige datalekken, desinformatiecampagnes en algoritmische discriminatie. Net als bij de vorige verkiezingen staat het thema laag op de politieke agenda en worden Tweede Kamerleden met verstand van digitale zaken laag op de kieslijsten geplaatst. Tijd voor een ronde langs de velden: hoe denken de grootste politieke partijen in Nederland over artificiële intelligentie (AI)?
Je zou verwachten dat de meest gebruikte stemhulp van ons land hierbij een handje kan helpen. Maar ondanks de verregaande invloed van AI op onze samenleving bevat de StemWijzer dit jaar alsnog maar één stelling over een AI-gerelateerd onderwerp: of de leeftijdsgrens van social media naar 15 jaar moet of niet. Daar komt bij dat een groeiend aantal mensen chatbots zoals ChatGPT tijdens de verkiezingen inzetten om hun stem te bepalen. Steeds meer mensen raadplegen liever een chatbot dan dat ze zelf via een zoekmachine informatie opzoeken.
Waar we voorheen verschillende bronnen afwogen en zelf conclusies trokken, krijgen we nu een kant-en-klaar antwoord van AI. Vaak overtuigend en prachtig verwoord. Ook Google speelt hierop in: met de introductie van AI Overviews wordt het antwoord op je zoekopdracht direct door AI gegenereerd en bovenaan de zoekresultaten geplaatst. Wat blijkt? Steeds minder mensen klikken nog door naar andere websites. De doorklikratio’s zijn met 30% gedaald(!).
Hallucinerend stemadvies
Het gevaar is echter dat de antwoorden van deze chatbots allesbehalve foutloos zijn. Taalmodellen geven geen antwoorden op basis van echt begrip of kennis, maar op basis van waarschijnlijkheden. Ze berekenen welke woorden of zinnen het meest logisch volgen uit miljarden tekstvoorbeelden. Dat betekent echter niet dat de uitkomst automatisch betrouwbaar is.
Informatie uit dubieuze bronnen kan net zo goed in het antwoord terechtkomen. Bovendien gaat in dat statistische rekenproces vaak iets belangrijks verloren: context. Taalmodellen herkennen zelden subtiele signalen zoals sarcasme of satire. Toch zullen ze vrijwel altijd een antwoord formuleren, ook wanneer ze daar eigenlijk geen stevige basis voor hebben. Dat verschijnsel staat bekend als ‘hallucineren’, waarbij het systeem feitelijke onjuistheden presenteert alsof ze waar zijn.
Een NRC-journalist kwam er na een vraag over een belangrijk politiek thema achter dat de AI-antwoorden in sommige gevallen gedateerd of onjuist waren. “Op welke partij moet ik stemmen als het stoppen van de Gaza-oorlog voor mij het belangrijkste is?”, vroeg de journalist aan twee populaire chatbots. De antwoorden bleken niet te kloppen: het feit dat sommige partijen recent hun standpunten aanscherpten werd door de chatbots over het hoofd gezien.
Technologie Kieswijzer
Om erachter te kunnen komen hoe politieke partijen over AI denken besloot ik in 2021 zelf een stemhulp te bouwen. Namens Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT) lanceer ik nu alweer de derde editie van de Technologie Kieswijzer. Een speciale stemhulp gericht op digitale zaken. Hoe denken politieke partijen over AI in het onderwijs? De macht van Big Tech? Of de inzet van digitale surveillance-tools bij demonstraties?
Kiezers kunnen met deze Technologie Kieswijzer hun eigen standpunten bepalen en deze vergelijken met die van politieke partijen. In plaats van binaire stellingen krijg je per onderwerp 5 oplossingen voorgelegd. De vraag is namelijk niet óf we onze online privacy moeten beschermen, maar hoé we dat moeten doen. Deze nuance ontbreekt vaak bij het debat over technologie. Denk bijvoorbeeld aan het debat over een minister van Digitale Zaken. Met een simpele stelling kun je erachter komen of mensen zo’n ministerspost zien zitten. Maar je weet dan niet wat de mensen die hierop tegen zijn graag willen zien. Zij vinden digitalisering niet per definitie onbelangrijk, maar geven mogelijk de voorkeur aan een andere opzet. In plaats van een centrale ministerspost zou je er ook voor kunnen kiezen om een verantwoordelijke aan te stellen binnen élk departement, of juist meer verantwoordelijkheid te leggen bij de nationale digitale toezichthouders.
Scherpe verschillen
Hoewel de belangrijke digitale thema’s in deze kieswijzer vrijwel onveranderd zijn (de vorige verkiezingen zijn amper twee jaar geleden), zijn de resultaten wel degelijk anders. Veel partijen hebben hun standpunten namelijk herzien, waardoor een duidelijke verschuiving zichtbaar is. Ook digitalisering is als politiek thema aan het polariseren. In 2021 en 2023 waren de antwoorden van veel partijen nog vrij willekeurig, zonder een consistente visie. Dit jaar hebben relatief veel partijen hun standpunten duidelijk aangescherpt. Vooral de frictie tussen overheidssturing en marktwerking wordt steeds zichtbaarder, en ook de verschillen tussen een nationale of Europese aanpak komen scherper naar voren.
Wat verder opvalt is dat de klassieke verdeling tussen conservatieve en progressieve partijen binnen het digitale domein niet helemaal opgaat. Sommige partijen die je traditioneel conservatief zou noemen hebben ten opzichte van technologie juist een vrij progressieve houding. Volgens hen moeten we zoveel mogelijk experimenteren met nieuwe technologieën zoals AI, terwijl de gevestigde progressieve partijen juist op de rem trappen en waarschuwen voor de kwetsbaarheden.
Laten we eens inzoomen op hoe politieke partijen zich tot elkaar verhouden: wat zijn de grootste overeenkomsten en verschillen op het gebied van hun AI-standpunten? Ik kijk hierbij naar de 10 grootste partijen volgens de Peilingwijzer (geraadpleegd op 9 oktober 2025). De PVV ontbreekt in deze analyse, omdat zij geen standpunten innemen over AI-gerelateerde thema’s en niet meedoen aan de Technologie Kieswijzer. Voor de indeling tussen progressief en conservatief hanteer ik het politieke landschap van het Kieskompas.
Overheidssturing vs marktwerking
De ontwikkeling van AI kent zowel kansen als bedreigingen. Volgens sommigen gaat AI alle wereldproblemen oplossen, terwijl anderen bang zijn dat AI-systemen zich tegen ons gaan keren. De vraag is of we deze ontwikkelingen het best kunnen reguleren of stimuleren?
SP, GL-PvdA en PvdD zetten in op reguleren. Volgens hen mogen AI-systemen alleen op de Europese markt worden toegelaten als door een onafhankelijke partij is vastgesteld dat ze veilig zijn. VVD, BBB en Volt kiezen juist voor stimuleren: binnen de Nederlandse en Europese wet- en regelgeving moeten we volgens hen maximaal experimenteren met AI.
D66, CDA en JA21 zitten er tussenin. Zij kiezen ervoor om de ontwikkelingen goed te monitoren: bij de ontwikkeling van nieuwe AI-systemen moet volgens hen een ethische toets verplicht gesteld worden. De optie om de ontwikkelingen te pauzeren (krachtige AI-systemen vormen mogelijk een bedreiging voor de mensheid) of volledig stop te zetten (AI-systemen zullen mensen blijven benadelen en schaden) wordt door geen enkele politieke partij gekozen.
Nationale vs Europese aanpak
AI-systemen worden getraind met grote hoeveelheden data. Het kan voorkomen dat hierbij online persoonsgegevens worden gestolen of onbedoeld op straat komen te liggen. De vraag is hoe het misbruik van persoonsgegevens het best voorkomen kan worden. Kiezen we hierbij een nationale of een Europese aanpak?
D66, Volt en GL-PvdA gaan vol voor de Europese aanpak. Volgens hen moeten we een Europees verbod op de handel in persoonsgegevens instellen en Europese wetgeving op het gebied van dataverzameling aanscherpen. De VVD en JA21 kiezen ervoor om de pijlers vooral op de Nederlandse databases te richten. Volgens hen moet de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) databases met persoonsgegevens evalueren en wetgeving rondom dataverzameling handhaven.
CDA, SP, PvdD en BBB vinden dat burgers hun eigen data moeten kunnen beheren en hierbij gecompenseerd moeten worden voor het gebruik ervan. Volgens hen moet het recht om vergeten te worden uitgebreid worden. De optie om niet in te grijpen (iedereen is zelf verantwoordelijk voor het beperken van de risico’s) wordt door geen enkele partij vertegenwoordigd. Ook de nuancering dat het erom gaat wat overheden en bedrijven met afgeleide data doen en we ons minder moeten focussen op het eigendom of de handel van ruwe data, wordt door geen enkele partij overwogen.
Conservatief vs Progressief
Volgens ProDemos (de makers van de Stemwijzer) betekent progressief veranderingsgezind en is conservatief behoudend. Conservatieve partijen willen dingen volgens deze opvatting graag houden zoals ze zijn. Progressieve partijen zijn dan juist gericht op vernieuwen. Volgens het politieke landschap van het Kieskompas zijn PvdD, SP, GL-PvdA, D66 en Volt progressieve partijen. PVV, BBB, JA21, VVD en CDA behoren tot de conservatieve partijen. Uiteraard met de nodige onderlinge verschillen.
Als we bijvoorbeeld kijken naar de inzet van AI in het onderwijs valt er iets op. Volgens de definitie van ProDemos zijn de traditionele conservatieve partijen juist wat progressiever op dit onderwerp. Smartphones, slimme chatbots en leerlingvolgsystemen veranderen de dynamiek in het klaslokaal. Het gebruik van deze technologieën kun je toestaan en zelfs stimuleren, maar ook flink beperken en reguleren.
BBB, JA21, VVD en Volt willen deze ontwikkelingen toestaan en stimuleren. Een verbod versterkt volgens hen de digitale kloof (BBB en JA21) en technologie biedt enorme kansen voor onderwijs op maat (VVD en Volt). Met uitzondering van Volt zijn dit allemaal conservatieve partijen die toch opvallend vernieuwingsgezind zijn. SP, GL-PvdA, PvdD, D66 en CDA willen technologie in het onderwijs juist flink beperken en strenger reguleren. Volgens hen worden leerlingen door alle prikkels afgeleid (D66 en CDA) en moeten we het onderwijs beschermen tegen de producten en diensten van grote techbedrijven (SP, GL-PvdA, PvdD). Dit zou je een meer behoudend perspectief kunnen noemen.
Technologie gaat ons allemaal aan
Er is dit jaar dus écht iets te kiezen en het is handig om je in de verschillende thema’s en standpunten te verdiepen. Technologie gaat ons allemaal aan, ook als je denkt dat je er niets mee hebt.
Bron header-afbeelding: @vaccinium – Unsplash
Over de auteur
