Hoe je met begrenzing onbegrensde creativiteit opwekt in je organisatie

Column – Het blijft een interessant onderwerp en je kunt er veel verhalen over schrijven. En dan heb ik het dus over het onderwerp van strategische veranderingen en de Jazz-mindset (Bernstein & Barrett, 2011).

Nog even over het vorige verhaal (Say yes to the mess) waarin trompettist Eric Vloeimans aan het woord was. Eigenlijk wordt hij liever niet jazzmuzikant genoemd. In veel jazz zijn al te veel regels geslopen. Oorspronkelijk had de jazz het imago van jamsessies, toevallige ontmoetingen, improvisatie op basis van een minimale set aan afspraken, en aan het eind van de avond deed de bassist het licht uit.

Maar veel van de jazz die we nu zien heeft niets meer met dit vrijbuiters-imago te maken. Bands staan stijf van de afspraken, optredens zijn gespeend van iedere spontaniteit, pichtmatige solo’s worden in exact hetzelfde format als gisteren afgeriedeld, de laatste bus wordt met gemak gehaald en de dirigent heeft een strakkere grip op het orkest en haar manier van werken dan een opziener in een Noord-Koreaanse kolenmijn. Vloeimans noemt het de jazz-politie. Het zou ons niet verbazen als op een hei-dag van het jazzorkest de bedrijfsleider ook nog eens de Why, How en What aan de orde zou hebben gesteld. Veel jazz is verpest door de terreur van de bindende afspraken, veel jazz leidt aan actieve inertia, de dodelijke gewoonte om te herhalen wat goed was. 

Veel jazz is verpest door de terreur van de bindende afspraken, veel jazz leidt aan actieve inertia, de dodelijke gewoonte om te herhalen wat goed was. 

Over beperkingen en zelfsturende teams

De kern van het artikel Say yes to the mess was dat er een heel precair evenwicht ligt tussen afspraken en vrijheden. Als er te veel afspraken zijn, wordt de vrijheid gedoofd. Als er geen enkele beperking is, zal de mens zich geen raad weten met zijn vrijheid. Reinier Kist schreef in 2015 in NRC over de zelfsturende teams en waarom dat lang niet altijd goed gaat. Valkuilen zijn dat werknemers over hun grenzen heen gaan. De toegenomen vrijheid zou voor meer druk zorgen, de rotklussen worden niet opgepakt en er is altijd wel een type die vindt dat hij of zij de defacto-leider is. Dan is het maar de vraag of deze zelf-klusser-met-enig-charisma ook wel de capaciteit heeft om de groep op sleeptouw te nemen. Het gaat bijna op een Koreaanse opzichter lijken.

Hetgeen me brengt bij de stelling van Joost:

Een gebrek aan beperkingen is de grootste beperking voor het creatieve vermogen van een groep. 

Onderzoek met kinderen

Tijd voor een onderzoek, in dit geval een onderzoek met kinderen. Aan de Missisissippi State University vond in 2006 een test plaats naar de creativiteit van kinderen. Een eenvoudige opzet. In de lange pauze gingen de kinderen van de peuterschool buiten spelen. Bij één groep was er een hek gezet rond het ruime speelterrein, de andere groep had een grens-loos speelterrein, zij mochten alle kanten op, de plaatselijke wereld lag aan hun voeten. En wat je misschien ook wel intuïtief verwacht, gebeurde. De kinderen die alle vrijheid kregen bleven juist heel dicht in de buurt van hun leraar, bang om uit haar zicht te raken.

De andere groep, mét het hek, ging veel ondernemender te werk, zonder zich te richten op de juf, ze maakten onderling groepen en gingen met elkaar spelen. De interactie tussen hen was veel actiever dan bij de andere groep. De conclusie was dus dat juist kinderen die bepaalde beperkingen wordt opgelegd, zich binnen die beperkingen veel grotere vrijheden veroorloven en nieuwsgierigheid ontwikkelen om met elkaar te spelen, dan de groep die totaal vrij was om te gaan en staan waar ze wilden. De korte versie: veiligheid leidt tot grotere creativiteit, een kleine set aan beperkingen geeft meer stimulans aan het verkennen van mogelijkheden.

De creativiteit van programmeurs

Programmeurs zijn eendimensionale nerds, zo luidt de volkswijsheid. Het zijn autisten die binnen een bewegingsruimte van een set van misschien een paar honderd commando’s moeten zien te overleven.

Laat me je uit de droom helpen. Programmeren is een van de meest creatieve bezigheden in deze wereld. En dat komt juist door alle beperkingen. Programmeren is het ultieme creëren op de vierkante millimeter. En binnen die strakke afspraken, conventies zo je wil, zul je programmeurs de optimale vrijheid moeten geven. Het zal leiden tot ongelooflijk elegante oplossingen voor grote vraagstukken. Neem als voorbeeld de hardware van een smartphone; de grote grens hier is de afmeting en het gewicht van het apparaat, en binnen deze fysieke limieten is de laatste tientallen jaren ongelooflijk veel functionaliteit geborgen.

Het belang van veiligheid

Terug naar de jazz. Het kind is op de speelplaats. Het kind weet dat er een hek is. Het kind voelt zich veilig en nieuwsgierig. En binnen het grondgevoel van de veiligheid gaat het kind op onderzoek. Zonder opdracht.

Er zijn een paar afspraken. Het hek is er een van. Wat de kinderen ook met elkaar delen is een taal, vergelijk het met tonen in de muziek.

Vloeimans: “Wij spelen een nummer, dat is de eerste en een van de weinige zekerheden die we hebben. In de muziek moet je de muzikale taal met elkaar spreken. Wij gebruiken ons westers tonaliteitsstelsel, waarin we akkoorden hebben, functies van akkoorden en begrippen als majeur en mineur. En je hebt een melodie en ritme. Daar bestaat muziek uit. Muziek is niet geluid maken, het is muziek. Muziek is een zoektocht naar een nieuwe samenstelling van akkoorden, melodieën, en ritme. En in die zoektocht moet je luisteren naar elkaar. Heel goed luisteren. Als ik majeur speel, moet je van heel goede huize komen om daar een mineur tegenaan te spelen. Dan kun je het bouwwerk in elkaar laten storten. Dat moet je horen van elkaar. Als je dat niet hoort, ben je geen goede musicus, zo simpel is het”. 

Afspraken maken voor resultaat

Dat is het paradoxale. Creativiteit is de uitdaging om met een minimale set van duidelijke afspraken het onbekende maximaal te ontginnen.

De beperkingen: een hek, een taal, akkoorden, een ritme, een melodie. De voorwaarden: kwaliteit, vertrouwen en luisteren.

Als je deze begrippen nu eens toetst aan de voorwaarden waaronder een team succesvol samenwerkt. Desnoods noem je het een scrumteam. Maar het mag gerust groter. Een organisatie. Een raad van bestuur. Een regering, waarom niet.

We kunnen inderdaad nog heel veel leren van het originele gesternte waaronder jazz ooit is ontstaan.