Hoe Donald Trump de taal haar werk laat doen

Column – Je kunt je afvragen of het wel zin heeft om nog iets te vinden van het verschijnsel The Donald. Er is een neerslachtigheid in me, een verlamming door de herhaling van berichten, een immuniteit voor verbazing, en elke dag weer krijg je een bevestiging van wat je inmiddels kunt verwachten. Een overdaad aan informatie van hetzelfde soort levert een gebrek aan aandacht op. En inmiddels ligt de onverschilligheid op de loer.

Vorige week schreef ik over het belang van first principles, de ideeën die aan een bepaald begrip ten grondslag liggen.

Neem het begrip taal. Het uitgangspunt, het first principle, is dat taal is bedoeld om elkaar iets duidelijk te maken. De aanname is dan ook dat je met heldere en oprechte taal eerder je doel bereikt dan wanneer je mistig of ongerijmd formuleert. Het kan feitelijke informatie zijn (“De voorstelling begint om negen uur vanavond.”), het kan beeldende informatie zijn (“Jantje zag eens pruimen hangen, pruimen o als eieren zo groot”), het kan poëtisch zijn (“Je bent mijn mooiste muze, ik koester ons moment.”). In alle gevallen is de gedachte dat je zo dicht mogelijk bij de waarheid of een waar(schijnlijk) beeld moet blijven als je wil bereiken dat je boodschap duidelijk overkomt. Om het lelijk te zeggen: de effectiviteit van taal is gebaat bij de waarheid.

Taal om te krijgen wat je wil

Maar er is ook een andere benadering van het gebruik van taal. Taal als vehikel om te bereiken wat je wil bereiken, om te krijgen wat je wil. “De feiten mogen een mooi verhaal nooit in de weg staan”, hoorde ik ooit een collega-columnist zeggen.

Mag je dit taalgebruik utilitaristisch noemen? Wikipedia over utilitarisme: “Utilitarisme is een ethische stroming die de morele waarde van een handeling afmeet aan de bijdrage die deze handeling levert aan het algemeen nut, waarbij onder algemeen nut het welzijn en geluk van alle mensen wordt verstaan. Doorgaans houdt dit in dat een utilitarist met zijn handelingen streeft naar een zo groot mogelijke mate van geluk, al houdt hij er wel rekening mee dat dit in de praktijk soms onmogelijk kan zijn”.

Je kunt veel over The Donald zeggen, maar niet dat hij een bijdrage levert aan het algemeen nut. Hoogstens een nationaal nut.

Instrumentele rede versus communicatieve rede

Passender is misschien het gebruik van de term ‘instrumentele rede’; de rede die we gebruiken om wat te bereiken, taal als middel voor ons doel. De tegenhanger van de instrumentele rede is de communicatieve rede, dat is de rede die ons in dialoog met elkaar brengt, elkaar betrekt. Lees hier meer.

Het is duidelijk wat The Donald is: hij is een puur instrumentele taal-gebruiker. En dat kan veel verklaren. Hij wil krijgen wat hij wil, hij wil met taal zijn doel bereiken, en een van zijn doelen is emotionele weerklank. De waarheid is totaal ondergeschikt aan het bereiken van dit doel. De instrumentele redenaar is ongevoelig voor morele, sociale, economische of omgevings-zorgen. De instrumentele redenaar is ongevoelig voor langetermijngevolgen van zijn doelen. Tenslotte is de instrumentele redenaar meer gericht op monologen dan op dialogen, meer unilateraal dan multilateraal.

Voor Donald Trump is de waarheid totaal ondergeschikt aan het bereiken van zijn doel: emotionele weerklank.

Het betekent dat eenzelfde waarneming bij de instrumentele redenaar totaal tegenstrijdige verschijningsvormen kan krijgen bij verschillende publieken.

Klein voorbeeld.

The Donald tegen zijn kiezers: Mexicanen zijn verkrachters en criminelen.
The Donald tegen de Mexicaanse president Nieto: Ik heb groot respect voor Mexicanen.
De instrumentele redenaar denkt niet in termen van leugens of onwaarheid, in zijn redenering is het volledig consistent wat hij doet: zijn primaire doel is om bijval te krijgen van de groep die hij op een bepaald moment in zijn bereik heeft. Het feit heeft niets met de werkelijkheid te maken, het feit staat volledig ten dienste van de te verkrijgen instemming van het publiek.

En het opmerkelijke is dat dit gedrag snel wordt overgenomen door de ‘traditionele spelers’. The Donald wil nieuwe arbeidsplaatsen hebben in zijn land en ontmoedigt productie in het buitenland. Hij dreigt met sancties. Dus twittert hij instrumenteel, als GM een overheveling van 450 banen naar de VS bekend maakt en Walmart 10.000 nieuwe banen in de VS aankondigt: “Dank voor General Motors en Walmart voor het starten van bigjobs push terug naar de VS”.
GM en Walmart reageren niet op de tweet. Wat ze dus ook niet zeggen is dat deze plannen al lang bekend waren, en veel eerder waren gepresenteerd aan beleggers.

Taal als wapen voor de instrumentalisten. Middels een monoloog, met kortetermijndoelen. Emotie als treffer, emotie als feit. Een belangrijke grondstof voor emotie is onvrede of ongenoegen. Vertel dat een blonde vrouw niet meer veilig over straat kan lopen in Nederland en als het alleen maar geloofd wordt, heb je je doel al bereikt. De werkelijkheid mag de emotie niet in de weg staan.

Het kan allemaal omdat iedereen de beschikking heeft over de middelen om het grote publiek te bereiken.

Oude netwerken als kranten of televisiestations zijn verweven met nieuwe netwerken. Vrijwel iedere tweet van The Donald vindt zijn weg in alle bestaande traditionele media. Andersom ook krijgt een brisant artikel in de Telegraaf alle aandacht op social media of in blogs. Het is een medium-panopticum waar iedereen toegang toe heeft, ook met als mooi gevolg dat een filmpje van Zondag met Lubach tientallen miljoenen kijkers krijgt verspreid over de hele wereld.

Een andere strijd die gevoerd wordt, is die van de strijd om de tijd van de mens. Het uitgangspunt is eenvoudig: tijd is een schaars goed, en als de tijd wordt besteed aan mijn berichtgeving is dat beter dan als het verspild wordt aan die van mijn vijand.

Een onderzoek (pdf) van Harvard (2017) leert dat de Chinese regering zich al jaren actief bezighoudt met het posten van berichten op social media. En niet de tweet van de dag, nee, we hebben het over 448 miljoen posts per jaar. Doel is om de aandacht van de lezers af te leiden van berichtgeving die in de meer feitelijke bovenwereld wordt verspreid. De Chinese overheid heeft besloten dat het vermogen om af te leiden een van de krachtigste eigenschappen is van de social media.

Waarheid en feit worden bestreden met emotie en tijdsbeslag. Het tegenstrijdige is dat enerzijds de groepen die elkaar bestrijden totaal met elkaar verweven zijn, maar anderzijds zijn ze beiden volstrekt onbereikbaar voor elkaar geworden.

Je spreekt dezelfde taal, maar gebruikt hem niet hetzelfde

In de traditioneel-elitaire wereld en in de oost- en westkust van de Verenigde Staten wordt verbaasd gereageerd en geprotesteerd. Er wordt gefact-checked, er worden lijstjes gemaakt met onverenigbare uitspraken, de Mexicanen gaan helemaal niet betalen voor de muur, de popular vote ging toch echt naar Hillary, de onrust op vliegvelden werd veroorzaakt door een systeemstoring.

De verbazing blijft binnen de ene wereld en bereikt nooit de andere. Het zijn twee tektonische platen die weliswaar digitaal volledig met elkaar verbonden zijn maar die elkaar niet verstaan, elkaar niet begrijpen.

“Sie verstehen einander nicht”, zegt de Duitser.
En waarom niet?

Omdat ze weliswaar dezelfde taal spreken, maar de taal niet hetzelfde gebruiken. De instrumentele rede begrijpt niets van de communicatieve rede, en omgekeerd ook niet. Een dialoog is niet een optelsom van twee monologen, en dat begrijpt The Donald als geen ander. Hij sprak laatst zijn publiek toe met “We, and I, ….”.

De instrumentele redenaar verraadt zich hiermee.