Gedrag beïnvloeden: de ‘op hoop van zegen’-strategie van Rutte en de Jonge onder de loep

Column – Waarom geven we geen staatslot aan de trouwe thuisblijvers en ‘nalevers’? In de vorige persconferentie had Hugo de Jonge telkens herhaald dat het uiteindelijk om gedrag ging. Waar het eigenlijk om zou moeten gaan, is dat er positieve consequenties verbonden moeten worden, om het gewenste gedrag te krijgen (en negatieve om het ongewenste te voorkomen).

Onlangs vroeg ik een aantal vooraanstaande gedragswetenschappers, Dr. Marius Rietdijk, Dr. Roeland Dietvorst en Ben Tiggelaar, om Mark Rutte en Hugo de Jonge op het spoor van de positieve bekrachtigers te zetten. Wat Rutte en de Jonge twee weken geleden (dinsdag 8 december) vertelden, blijft een beetje hopen dat antecedenten (herhalen van de boodschap dat we ons aan de regels moeten houden) of voorkomen van zwaardere maatregelen (wat we negatieve bekrachtigers noemen) genoeg zal zijn.

De vraag was (steeds) welke maatregelen het kabinet ging nemen. Daar gingen beiden niet op in. Want wat ze niet wilden zeggen, is dat maatregelen geen enkel effect hebben als er geen handhaving is.

De ‘op hoop van zegen’-strategie

Het was in feite een moreel appèl ‘dat we met z’n allen’ het virus eronder krijgen. Als we ons aan de regels houden. Dit deden ze al eerder en ik zou deze strategie ‘op hoop van zegen’ noemen. Het effect van hopen hebben we al gezien. De situatie wordt alleen maar schrijnender en nu zitten we in een lockdown.

Maar, zei premier Rutte vorige week vanuit zijn torentje, het kan nog erger, als we niet… Hij deed het bewonderenswaardig, maar wat ontbrak was perspectief. Wat krijgen we als we ons wel gedragen? Als we COVID-19 er wel onder krijgen? Wat kan straks wel? Onder welke condities? Als er een discipline is die daar verstand van heeft, zijn het gedragsspecialisten.

Herhaling heeft vrijwel geen effect

We begrijpen allemaal wel dat het dreigen met straf geen zin heeft. Ten eerste is het niet uitvoerbaar. Want wie gaat die honderd duizenden mensen die dagelijks onderweg zijn naar niet-noodzakelijke afspraken buiten de deur beboeten? Er komen verkiezingen aan, dus welke politicus gaat impopulaire maatregelen aankondigen? Laat dat maar aan de eventuele oppositie over. Je zag bijvoorbeeld Jesse Klaver heel zorgvuldig zijn woorden kiezen: “Ga er maar aan staan”.

Er is echter een veel belangrijkere reden om geen straf uit te delen: het is niet heel effectief. Oké, het is effectiever dan het aanzetten tot het gewenste gedrag (lees: het steeds herhalen (antecedenten) van de boodschap ‘dat we het met z’n allen wel sjeffen als we ons gedragen’). Dat is hetzelfde als meer snelheidsbordjes langs de weg te zetten en hopen dat meer mensen zich dan aan de snelheid houden. Als er geen controle is, gaat niemand langzamer rijden. Hoeveel borden er ook staan.

Kortom: de boodschap herhalen heeft vrijwel geen effect. Straffen heeft wel effect: kijk maar naar de A2, want daar krijg je wel degelijk een boete als je harder dan 102 rijdt. Straffen is een reinforcer. Het vermindert het ongewenste gedrag, maar op een negatieve manier. Zodra we stoppen met straffen, gaan mensen weer harder rijden. Kijk maar naar de stroken op de A2, waar de trajectcontrole even uitstaat 😉.

Het beïnvloeden van gedrag

Gedrag beïnvloeden zit nog net even iets fascinerender in elkaar. Een van de meest vooraanstaande wetenschappers op dit gebied, Aubrey Daniels, onderscheidde in navolging op het werk van Skinner, drie criteria die bekrachtigen van gedrag sterker maken: als ze…

1. positief zijn (ten opzichte van negatief),
2. direct zijn (in tegenstelling tot toekomstig), en
3. zeker zijn (ten opzichte van onzeker).

Kortom, als we gewenst gedrag willen bekrachtigen, moeten we dat positief doen, direct en moeten mensen ervan op aan kunnen dat die bekrachtiging daadwerkelijk komt. Uit talloze studies blijkt dat de volgende vuistregel geldt: aanzetten tot gedrag (herhalen van de boodschap) is vier keer minder effectief dan bekrachtigen. Positief bekrachtigen (belonen) is weer vier keer krachtiger dan negatief bekrachtigen (straffen). Als dit belonen direct en zeker is, is dat weer vier keer krachtiger dan wanneer deze onzeker en toekomstig is.

Aanzetten tot gedrag (herhalen van de boodschap) is 4x minder effectief dan bekrachtigen.

Vage beloning

Waar Rutte en de Jonge op focussen, is antecedenten herhalen en dreigen met een straf. Ze dreigen met iets dat we niet willen en zo hopen ze dat we ons gaan gedragen. Maar welke ‘beloning’ wacht ons dan?

Kijk maar mee: de beloning is voorkomen van meer opnames, maar dat is voor de meesten van ons vrij ver weg. Het is onzeker dat we die beloning krijgen, want de cijfers zijn multi-interpretabel, het hangt ervan af, et cetera. De beloning is dus vaag, want we weten niet wat wel en niet kan, wanneer dat kan en hij is in de verre toekomst.

Waarom is het dan zo lastig om die positieve bekrachtigers te gebruiken? Drie redenen:

1. Het morele appèl

Ten eerste omdat veel mensen nog geloven in het morele appèl. We hebben gezien dat die in maart en april even werkte, omdat we allemaal wel behoefte hebben aan verbinding en ‘het gevoel iets voor de ‘zwakkeren’ te doen’.

Lang hield dat niet stand. De afgelopen maanden hebben we geen praatprogramma kunnen bekijken of het ging erover of er niet een groep onevenredig geraakt werd. De media hebben flink hun best gedaan om elke maatregel te (laten) betwisten. Weg solidariteit en groepsgevoel.

2. Gebrek aan kennis

Een tweede reden is het droevige gebrek aan kennis over dit onderwerp, bij managers, maar zeker ook bij overheden. Wat ik over gedragsverandering weet, heb ik tien jaar geleden in een vier maanden-durende opleiding geleerd. Deze kennis is al decennia beschikbaar!

En nog steeds denken ambtenaren op de dijk waar ik woon, dat ze met borden plaatsen de hardrijders kunnen bestrijden. Met dezelfde morele benadering: als er meer borden staan, gaan mensen zich eraan houden. Als je scooters hier voorbij ziet razen, zonder helm en swingend van weg op fietspad en terug, lach je je de ballen uit de broek. Totdat het echt fout gaat.

Er is geen enkele reden dat ambtenaren en managers deze kennis over gedragsverandering niet tot zich nemen. We beïnvloeden elkaar elke dag, dus waarom niet met verstand van zaken?

3. De uitvoering

Een derde reden is de uitvoering. Je hebt wel een goed beloningssysteem nodig, dat breed geaccepteerd wordt. In Nederland heb je dan al snel de privacy-politie tegen. Die zullen beweren dat je die nooit mag offeren voor een staatslot. Het grappige is, dat we het voor veel minder doen als het ons uitkomt. En dat we er ook niets voor over hebben om onze privacy te beschermen. Zo bleek uit een studie van een collega van mij bij de UvA, dat mensen 30 seconden te veel tijd vonden om hun privacy te regelen. Dus ook dat bezwaar kan van tafel.

Met z’n allen aan de corona-app

Dus nu is het aan de politiek of aan ons burgers om te zorgen dat we beloond worden voor het ons aan de regels te houden (het helpt daarbij overigens wel weer als we zien dat mensen die dat niet doen, gestraft worden). Dus hup, iedereen die een miljoen wil winnen: gebruik de corona-app, zet je locatie-instellingen aan, en voor elke week dat je je aan de regels houdt, krijg je een heel Staatslot. In de app zit vast een bewegingstracker en hij kan signaleren of er iemand (met COVID-19) in de buurt is.

Om het een beetje aantrekkelijk te maken zou ik er een miljard voor uittrekken. Dat is peanuts als we de cijfers omlaag krijgen en iedereen weer naar buiten kan. Dan kunnen we 1000 corona-miljonairs verwelkomen: burgers die zich aan de regels hielden en daar eindelijk voor beloond zijn. Dan maken we Nederland weer groots!

Er zijn natuurlijk varianten mogelijk: we geven alle Nederlanders die de app downloaden geen staatslot, maar een afhankelijke groepsbeloning, bijvoorbeeld:

• Bij een R van 0,9, en 5000 besmettingen, 100 ziekenhuisopnames en 20 IC per dag: 100 euro en de parken en bibliotheken weer open.
• Bij een R van 0,7, 3500 besmettingen, 75 ziekenhuisopnames en 10 IC per dag: 500 euro en de contactberoepen open.
• Of bij een R van 0,5, 1500 besmettingen, 25 ziekenhuisopnames en 0 IC per dag: 1000 euro en de horeca open (en een korte vakantie).

Perspectief

Natuurlijk heb ik geen idee of deze getallen deze beloningen rechtvaardigen, maar het mooie is wel dat we ineens weer een gemeenschappelijk doel hebben en een perspectief. Het geld dat binnenkomt wordt gelijk weer in de economie gestopt. Want het meest gehoorde om mij heen is wel de wens om een heerlijk biertje op het terras te drinken.

Uiteraard hoop ik dat de regering deze al decennia beschikbare kennis nu eindelijk gaat inzetten. Dan hoeven we niet steeds te gissen naar wat de Nederlander vindt of welke groep nu weer benadeeld is. En kunnen we het gewenste gedrag gaan stimuleren.

En dat kunnen we weer gebruiken om de volgende uitdaging ook gelijk te tackelen: het vaccineren. Want er ligt met de huidige vaccinatie-wappies nog een barrière te slechten: hoe gaan we zorgen dat (vrijwel) alle Nederlanders zich laten inenten.

Onderzoek van de UAntwerpen

Een vorige week verschenen onderzoek door UAntwerpen, naar de houding van onze beneden buren ten aanzien van vaccinaties, geeft vast een beeld. De coronavaccins komen er nu snel aan: op 5 januari wil België starten met de vaccinatiecampagne.

In het verleden was de vaccinatiebereidheid in Vlaanderen altijd groot. Maar ja, het is nu een tijd waarin elke mening telt. Het COVID-vaccin zal gratis zijn, maar niet verplicht. Hoe staat de Vlaming tegenover deze vaccinatie? Welke factoren hebben een impact?

Om het antwoord op deze en andere vragen te weten te komen, bevroeg UAntwerpen eind november in samenwerking met onderzoeksbureau Bilendi 1200 Vlamingen over de coronavaccins. Het onderzoek werd uitgevoerd door de communicatiewetenschappers dr. Simone Krouwer, prof. Karolien Poels en prof. Heidi Vandebosch. Ook Greet Hendrickx en Pierre Van Damme van het Centrum voor de Evaluatie van Vaccinaties werkten mee.

Voor de belangrijkste resultaten: zie vooral het volledige artikel, maar ik haal er twee uit:

1. Van de deelnemers geeft 65% aan zich te laten vaccineren zodra er een veilig en goed werkend vaccin voor hen beschikbaar is. 23% geeft aan te twijfelen en 12% zegt zich niet te willen laten vaccineren. Er is bovendien veel vertrouwen in de effectiviteit van de vaccins. Van de deelnemers heeft 85% een beetje tot veel hoop dat de vaccins de huidige situatie gaan verbeteren en 83% ziet vaccineren als een effectieve strategie tegen de ziekte COVID-19.
2. Bezorgdheid is hoog onder de twijfelaars (74% voelt zich tamelijk tot zeer ongerust over de vaccins) en weigeraars (81% voelt zich tamelijk tot zeer ongerust over de vaccins).

In een open vraag gaven de respondenten de belangrijkste reden voor hun keuze (wel of niet vaccineren, twijfel) aan. De meest genoemde redenen van de twijfelaars en weigeraars zijn de snelle ontwikkeling van de vaccins en de angst voor bijwerkingen. Vooral op de lange termijn.

Twijfels wegnemen

De bijwerkingen zijn nu bekend (zeker, direct) en vallen heel erg mee (zoals bij elke vaccinatie). De bijwerkingen op de lange termijn zijn onzeker en niet direct. Kortom, vanuit de gedragsleer moet het nu een koud kunstje zijn om die twijfels weg te nemen.

Bij elke vaccinatie krijgt iedereen, jullie raden het al, een staatslot! En zodra 70% ingeënt is krijgen we er twee bij, bij 80% krijgen we er vijf en als we de 90% aantikken zelfs tien! We hebben alle twijfelaars dan aan boord en pakken nog 2% van de vaccin-gekkies mee. Die laatste 10 procent kunnen er dan nog tien jaar over doen om te kijken of het hun vruchtbaarheid had aangetast. Zo niet: ook op vijftigjarige leeftijd kun je nog prima kinderen krijgen. En zo wel: hebben ze er toch goed aan gedaan.

Positieve aandacht

Wim van Harten, voorzitter raad van bestuur van het Rijnstate ziekenhuis, besprak op Nieuwsuur het tekort aan zorgpersoneel dat zich wil laten vaccineren. Op dit moment wil 50% van zijn mensen dat, al is het groeiend. Op de vraag hoe hij het percentage verder omhoog gaat helpen, antwoordt hij als volgt: we gaan nudging (een methode om met ‘een klein duwtje in de rug’ bepaald gedrag te bevorderen) en belonen, net als bij griepvaccinaties.

“Belonen, hoe dan?” vraagt de journalist. “Nou, met een etentje”, antwoordt van Harten. Het is geen staatslot, maar eigenlijk beter, want (vrij) direct en zeker. Hulde voor deze bestuurder!

Laten we, en vooral onze journalisten en televisiemakers, nu aandacht geven aan de mensen die zich aan de regels houden, de thuisblijvers en de gehoorzamen. Het is on-Nederlands, we zien en horen graag de klagers en ‘tekortgedanenen’. Maar nu even niet. De lieve mensen, de zachte, de stille, zet die in het licht van Kerstmis, geef hen een stem, geef hen jullie aandacht, jullie column, jullie zendtijd! Eventjes maar, de komende drie weken.

Als de meest sympathieke (parlementair) journalist van Nederland, Jaïr Ferwerda nu de eerste loten aanbiedt aan Rutte en de Jonge (die verdienen ook wel eens wat positieve bekrachtiging) dan geef ik ons een goede kans. Om in eerste dan wel in tweede instantie van die vermaledijde corona (en zijn mutantjes) af te komen. Tot die tijd zou ik iedereen op het spoor van positieve bekrachtiging zetten. Het zorgt niet alleen voor een goed gevoel, maar ook tot gewenst gedrag, over en weer 🙂.

Dank voor het lezen van dit artikel en fijne feestdagen toegewenst!