Blijven of vertrekken? Het grote X-dilemma voor (overheids)organisaties

Sinds de overname van Twitter door Elon Musk en de rebranding naar X is er veel veranderd. Niet alleen in hoe het platform functioneert, maar ook in hoe overheden, bedrijven en individuen ermee omgaan en ervaren. Waar X ooit werd gezien als een belangrijk communicatiekanaal, twijfelen nu veel (overheids)organisaties over hun aanwezigheid. Sommigen vrezen een toename van desinformatie en extremisme door minder strikte moderatie, terwijl anderen juist vinden dat er nu meer ruimte is voor vrije meningsuiting.

Dit roept de fundamentele vraag op: blijven we actief op X, of zoeken we naar alternatieven? En wat betekent het voor de toekomst van communicatie via social media voor overheden en bedrijven als deze platforms hun beleid blijven aanpassen?

Het dilemma van X

X heeft zijn aantrekkingskracht voor sommige gebruikers verloren. De bemoeienis van Musk met politieke kwesties, zoals de steun aan de radicaal-rechtse AfD en zijn oproep tot nieuwe verkiezingen in het VK, heeft geleid tot brede veroordeling. Tegelijkertijd zijn andere techgiganten, zoals Meta, ook minder streng geworden in hun moderatiebeleid. Dit voedt de zorgen over hoe socialmedia-platforms macht centraliseren en beïnvloeden.

Voor overheden en publieke instellingen is de vraag niet eenvoudig: hoe verantwoord is het om actief te blijven op een platform dat polariseert? Het verlaten van X kan een morele keuze zijn, maar brengt ook praktische uitdagingen met zich mee. Veel inwoners maken immers nog steeds gebruik van X om op de hoogte te blijven van lokaal nieuws en beleid.

Een andere zorg is dat het vertrek van overheden en media van X de polarisatie juist kan vergroten. Platforms als Bluesky en Mastodon trekken nu vooral een publiek aan dat kritisch is op Musk & Trump en conservatieve bewegingen. Dit kan leiden tot een fragmentatie van online conversaties, waarbij verschillende groepen zich in hun eigen ‘bubbels’ terugtrekken. Dit versterkt de bestaande informatie- en ideologische kloof.

Daarnaast lijkt het idee te zijn ontstaan dat als je als overheid vertrekt naar een ander platform zoals Bluesky, de massa automatisch zal volgen. Dit is echter wishful thinking. De massa kiest zelf welke platforms ze gebruikt, en de overheid volgt doorgaans om aanwezig te zijn op de plekken waar haar inwoners zich bevinden. Het is een misvatting te denken dat wanneer de overheid zich naar een ander platform verhuist, burgers zomaar volgen.

De uitdagingen van moderatie en misinformatie

Een veelgehoord argument om X te verlaten is dat desinformatie en haatzaaien minder worden bestreden dan voorheen. Echter, moderatie blijft een ingewikkeld vraagstuk. Musk heeft bepaalde moderatiepraktijken versoepeld, maar introduceerde ook Community Notes, een systeem waarin gebruikers elkaar corrigeren. Dit zou het moderatieproces democratischer moeten maken en afhankelijker van de gemeenschap dan van centrale factcheckers.

Toch blijft de vraag: wie bepaalt wat misinformatie is? De geschiedenis laat zien dat factchecking niet altijd neutraal of foutloos is. Tijdens de coronapandemie werd duidelijk dat platforms zoals Facebook informatie censureerden op verzoek van overheden, inclusief wetenschappelijke bijdragen die later juist bleken te kloppen. Zelfs Mark Zuckerberg gaf toe dat Meta in deze periode censuur pleegde onder druk van overheidsinstanties. Dit laat zien hoe moeilijk het is om ‘de waarheid’ in real-time vast te stellen, vooral bij complexe maatschappelijke en wetenschappelijke kwesties.

Bovendien is het niet zo dat desinformatie en extremisme alleen op X floreren. Ook op Facebook, Instagram en TikTok worden misleidende verhalen verspreid. Het verlaten van X als reactie op misinformatie negeert de bredere uitdaging van hoe social media überhaupt functioneren.

Een andere factor die deze uitdaging vergroot, is de opkomst van kunstmatige intelligentie (AI). AI-tools kunnen steeds realistischer ogende desinformatie genereren, wat het nog moeilijker maakt om feit van fictie te onderscheiden. De grote vraag is hoe we de inzet van deze technologieën kunnen reguleren zodat we desinformatie tegengaan en de waarheid waarborgen, zonder de vrijheid van meningsuiting in gevaar te brengen.

Social media als politiek instrument

Nog een onderliggend probleem is dat social media steeds meer als politiek instrument worden ingezet. Overheden, belangengroepen en zelfs geheime diensten proberen invloed uit te oefenen op wat wel en niet zichtbaar is. Dat X nu onder vuur ligt, heeft niet alleen te maken met een verslechterde moderatie, maar ook met een verschuivende machtsdynamiek.

Voorheen was Big Tech vooral politiek georiënteerd richting links-liberale waarden, met banden tussen democratische overheden en techbedrijven zoals Meta en Google. Nu Trump, Musk en Zuckerberg een andere koers varen, zien we hoe snel social media van kamp kunnen wisselen. Dit laat een bredere trend zien: socialmedia-platforms worden niet meer als neutrale infrastructuur beschouwd, maar als politieke speelvelden.

De invloed van social media op verkiezingen is hierbij niet te onderschatten. Platforms worden steeds vaker ingezet om de publieke opinie te beïnvloeden, kiezers te mobiliseren en zelfs verkiezingsuitslagen te beïnvloeden. Dit gebeurt niet alleen via politieke advertenties, maar ook door algoritmes die de zichtbaarheid van bepaalde berichten vergroten, of door gebruikers te targeten met gepersonaliseerde inhoud. Het is niet langer een vraag of social media invloed uitoefenen, maar hoe groot die invloed precies is.

Wees als politicus ook kritisch naar je eigen rol. Want wanneer het gaat om het pushen van idealen en plannen bij de burger, maken mensen maar al te graag gebruik van social media. En zo hoor je de verkiezingswinnaars nooit klagen over de rol van social media, maar de verliezers des te meer. Zo wordt er op en neer beschuldigd. Eerst was het rechts en nu is het links. ‘De pot verwijt de ketel.’

Afhankelijk van socialmedia-platforms

Dat Musk zich politiek uitspreekt en bemoeit met verkiezingen is problematisch, maar het benadrukt ook hoe afhankelijk we zijn geworden van deze platforms. Als een bedrijf als Meta of X een politieke koers kiest, zitten overheden en gebruikers klem. Blijven betekent wellicht impliciete goedkeuring, vertrekken kan als politiek statement worden opgevat.

Als de belangrijkste reden om van X naar bijvoorbeeld Bluesky te verhuizen het verzet tegen Musk of Trump is, dan is die keuze per definitie niet neutraal, maar politiek gekleurd. Het houdt in dat je je tegen een specifieke politieke stroming plaatst, terwijl social media in essentie bedoeld zijn als communicatiemiddel voor iedereen. Een overheid zou altijd de belangen van alle burgers moeten afwegen en zich niet moeten laten leiden door emotie of politieke voorkeur.

Bluesky: een nieuw begin of een nieuwe echokamer?

Bluesky wordt vaak genoemd als een alternatief voor X. Het platform biedt theoretisch een decentrale structuur en lijkt minder afhankelijk van één enkele eigenaar. Toch is er een belangrijk risico: de vorming van een echokamer.

Waar X onder Musk steeds meer gebruikers met rechtse of libertaire opvattingen aantrekt, lijkt Bluesky vooral populair te zijn onder progressieve gebruikers die kritisch zijn op Musk, Trump en de invloed van extreemrechts. Dit betekent dat een verschuiving van X naar Bluesky de polarisatie niet vermindert, maar juist versterkt. In plaats van één grote sociale arena, ontstaan er nu meerdere parallelle platformen waar gelijkgestemden elkaar bevestigen en tegenstellingen alleen maar groter worden.

Daarnaast wordt Bluesky vaak gepresenteerd als een gedecentraliseerd alternatief, maar dat is op dit moment nog slechts gedeeltelijk waar. In tegenstelling tot federatieve netwerken zoals Mastodon, werkt Bluesky momenteel nog steeds op centrale servers beheerd door Bluesky zelf. Dit betekent dat de infrastructuur, moderatie en regels uiteindelijk nog steeds onder controle staan van één commerciële organisatie, wat de belofte van decentralisatie vooralsnog minder overtuigend maakt.

Fediserve als oplossing?

Vaak wordt Fediserve genoemd als een alternatief voor de gecentraliseerde macht van Big Tech-platforms zoals X, Facebook en Instagram. Maar wat betekent dat eigenlijk?

Het eenvoudigste voorbeeld van een federatief systeem is e-mail. Iedereen kan een e-mailadres aanmaken bij verschillende aanbieders, zoals Gmail, Outlook of een eigen server. Toch kunnen gebruikers met verschillende e-mailadressen elkaar berichten sturen, ongeacht hun provider. Dit komt omdat e-mail werkt op een gedeeld protocol (SMTP) dat interoperabiliteit mogelijk maakt.

Een federatief socialmedia-netwerk werkt op een vergelijkbare manier. In plaats van dat iedereen op één centraal platform zoals X of Facebook zit, zijn er meerdere onafhankelijke servers (ook wel instances genoemd) die met elkaar kunnen communiceren. Dit betekent dat je bijvoorbeeld een account kunt hebben op een Mastodon-server die wordt beheerd door een Nederlandse non-profit, maar toch berichten kunt zien van iemand op een andere server in de VS.

Dit model heeft belangrijke voordelen:

• Minder macht voor één bedrijf: er is geen centrale eigenaar die de regels bepaalt of plotseling accounts kan verbannen.
• Meer autonomie: gebruikers kunnen zich aansluiten bij een server die past bij hun normen en waarden.
• Betere spreiding van moderatie: in plaats van één platform dat bepaalt wat wel en niet is toegestaan, kunnen verschillende communities hun eigen regels hanteren.

Toch heeft federatie ook nadelen:

• Gefragmenteerd publiek: omdat mensen verspreid zitten over verschillende servers, kan het lastiger zijn om een breed publiek te bereiken.
• Moderatie-uitdagingen: sommige servers kunnen extreem streng zijn, terwijl anderen alles toestaan, inclusief haatzaaien en misinformatie.
• Minder gebruiksvriendelijk: federatieve netwerken hebben een hogere drempel dan traditionele social media, wat adoptie kan vertragen. Bovendien zijn federatieve netwerken nog niet op het punt waar ze de schaal en gebruiksvriendelijkheid van gecentraliseerde platforms kunnen bieden. Dat beperkt hun bredere acceptatie.

Wat betekent dit voor de Nederlandse overheid?

De keuze voor of tegen actief blijven op platforms zoals X (Twitter) of het overstappen naar alternatieven zoals Bluesky is een moeilijke beslissing voor overheden en publieke instellingen. Deze beslissing gaat verder dan technologie of communicatiekanalen zoals X; het raakt ethische, strategische en politieke vraagstukken. Social media zijn geen neutrale platforms meer, maar steeds vaker politiserend. Overheden moeten zich bewust zijn van de machtsdynamieken die nu het online debat bepalen en hun keuzes zorgvuldig afstemmen op de belangen van álle burgers.

Het behouden van neutraliteit en het vermijden van ideologische beïnvloeding is een uitdaging. Daarnaast moeten overheden ook rekening houden met de verslavende en polariserende aard van deze platforms en de impact op de mentale gezondheid van burgers. Het is belangrijk dat ze goed afwegen of ze willen bijdragen aan de versterking van algoritmes die verdeeldheid en extremisme bevorderen.

Stel jezelf de volgende vragen:

Blijven we neutraal?

Hoe kan de overheid zich positioneren zonder meegesleept te worden door de politieke voorkeuren van platforms of de eigen bestuurscultuur?

Wat is de rol van social media in onze communicatie?

Moeten we blijven inzetten op platforms met algoritmes die polarisatie in de hand werken, of is het verstandiger om alternatieve communicatiemiddelen te verkennen? Welke kanalen dragen daadwerkelijk bij aan onze organisatiedoelen?

Zijn social media nog geschikt voor overheidspublicaties?

In hoeverre versterken we als overheid verslavende mechanismen die verdeeldheid en extremisme aanjagen? Moeten we alternatieven zoals nieuwsbrieven, overheidsplatforms of offline communicatie een grotere rol geven?

Wat is onze eigen verantwoordelijkheid in de negatieve aspecten van social media?

Hoe gaat de overheid om met de schadelijke effecten van social media, zoals desinformatie, polarisatie en verslaving? Welke rol spelen wij hierin? Dragen we zelf bij aan deze problematiek door burgers steeds meer via social media te bereiken en hen daar actief te betrekken? Verwachten of pushen we misschien te veel van hen op deze platforms?

Stimuleren we een evenwichtig publiek debat?

Draagt de overheid met haar aanwezigheid op social media bij aan een open en genuanceerde publieke discussie? Of versterken we – bewust of onbewust – dezelfde dynamieken die polarisatie en verslaving in de hand werken?

Hoe kunnen we het publieke vertrouwen behouden?

Hoe zorgen we ervoor dat onze communicatie aansluit bij de verwachtingen van inwoners zonder hun mediagedrag te sturen? Wat is de juiste balans tussen online betrokkenheid en de kerntaken van de overheid?

Tips voor overheden bij het maken van een strategische keuze

Onderzoek de communicatiebehoeften van je inwoners

Niet elke burger bevindt zich op dezelfde digitale kanalen, en niet iedereen voelt de behoefte om actief deel te nemen aan online discussies. Begrijp waar en hoe je je boodschap het best kunt overbrengen en zorg ervoor dat communicatie toegankelijk en inclusief blijft.

Versterk communicatie via kanalen in eigen beheer

Nieuwsbrieven, gemeentelijke websites en offline middelen zoals bijeenkomsten en straatgesprekken bieden directe en minder gepolariseerde manieren om inwoners te bereiken. Door minder afhankelijk te zijn van commerciële platforms, behoud je meer controle over inhoud en toon.

Wees je bewust van de negatieve effecten van social media

Overheden die actief blijven op platforms met verslavende en polariserende algoritmes moeten zich afvragen of dit bijdraagt aan een gezond maatschappelijk debat. Is de aanwezigheid op deze platforms noodzakelijk? Of zijn er alternatieven die minder schadelijk zijn voor publieke discussie en mentale gezondheid?

Herdefinieer je doelen voor social media

Niet elk beleidsonderwerp vraagt om brede online betrokkenheid. Focus op gerichte communicatie die inwoners helpt met praktische zaken en alledaagse vragen, in plaats van een continue stroom aan participatie- en gedragsveranderings-campagnes.

Herzie je verwachtingen

Overheden zijn vaak op social media aanwezig omdat zij iets van de burger willen, maar niet elke inwoner wil of kan daar constant op reageren. Realiseer je dat relevantie belangrijker is dan bereik en dat te veel nadruk op social media kan leiden tot informatiemoeheid.

Blijven is óók een strategische keuze

Volledig vertrekken van X is misschien niet de beste oplossing. Elk nadeel heeft zijn voordeel. Door bewust aanwezig te blijven en genuanceerd te communiceren, kan de overheid bijdragen aan een constructief debat en het tegengaan van desinformatie. De kernvraag is niet alleen waar je communiceert, maar vooral hoe: met openheid, nuance en ruimte voor dialoog.

Of je nu kiest om te blijven of te vertrekken: laat zien dat je als organisatie handelt vanuit verantwoordelijkheid en niet vanuit een politiek sentiment. Uiteindelijk moeten we het samen doen, dus blijf in gesprek, ook als het even moeilijk gaat.

Bron header-afbeelding: BongkarnGraphic / Shutterstock.com

Home < Blijven of vertrekken? Het grote X-dilemma voor (overheids)organisaties